Ανάμνηση της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων

Ανάμνηση της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων

Την 27η Ιανουαρίου 2022, Διεθνή Ημέρα αφιερωμένη στην μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, θελήσαμε να αποτίσουμε φόρο τιμής στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης και στους στενούς δεσμούς που έχει δημιουργήσει με τη Γαλλία.

Η Θεσσαλονίκη, που αποκαλείται και «Madre de Israel» στα λαντίνο ή «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» στα γαλλικά, υπήρξε για αιώνες ένα σημαντικό κέντρο της εβραϊκής κοινότητας της Ευρώπης. Παρά το γεγονός ότι κάποιοι Ρωμανιώτες ζούσαν ήδη στην πόλη πριν από τον 15ο αιώνα¹, η πλειονότητα των εβραϊκών οικογενειών έφτασε το 1492, όταν οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από την Ισπανία. Η εγκατάστασή τους στην πόλη έγινε ευπρόσδεκτη, με την ενθάρρυνση μάλιστα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με το πέρασμα του χρόνου, ο εβραϊκός πληθυσμός θα είναι η πλειονότητα, συνεισφέροντας στη νέα δημογραφική, θρησκευτική και γλωσσική ισορροπία της Θεσσαλονίκης, μαζί με τους Ορθόδοξους Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους κυρίως.

Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, η κοινότητα γνωρίζει μεγάλη πνευματική και διανοητική ανάπτυξη, που συνίσταται στην ίδρυση, από το 1873, των σχολείων της Αλλιάνς-Παγκόσμιας Ισραηλιτικής Συμμαχίας (Alliance israélite universelle), μιας φιλανθρωπικής οργάνωσης με έδρα το Παρίσι, κατόπιν πρωτοβουλίας του διάσημου Μωυσή Αλλατίνι², ο οποίος είναι μέλος της κεντρικής επιτροπής. Τότε ξεκίνησαν πραγματικά οι δεσμοί μεταξύ της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και της Γαλλίας. Η ποιοτική εκπαίδευση που παρέχεται στα γαλλικά προσελκύει τόσους μαθητές από όλες τις κοινότητες, που ο αριθμός τους σημειώνει μια εκρηκτική άνοδο με αύξηση, μεταξύ του 1873 και του 1908, από 200 μαθητές (όλοι αγόρια) σε περισσότερους από 2 000, κατανεμημένους σε επτά ιδρύματα, τα τέσσερα εκ των οποίων προσφέρουν εκπαίδευση στα κορίτσια. Στα σχολεία αυτά, οι μαθητές μετέχουν της γαλλικής γλώσσας, αλλά και του γαλλικού πολιτισμού: τα εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται είναι, ως επί το πλείστον, αυτά που χρησιμοποιεί το κοσμικό σχολείο της Γαλλίας (école laïque française) σύμφωνα με την μέθοδο του Jules Ferry, και αναγνώσματα που εκθειάζουν τον Βολταίρο, τον Ρουσσώ, τον Ουγκώ ή τον Ιούλιο Βερν.

Η συνεισφορά της γαλλόφωνης εβραϊκής αστικής τάξης στην αίγλη της Γαλλίας και της γαλλικής γλώσσας υπερβαίνει τον αποκλειστικό εκπαιδευτικό τομέα, κι επεκτείνεται ιδιαίτερα σε εκείνους, του τύπου και του εμπορίου. Η εφημερίδα Journal de Salonique, το πρώτο γαλλόφωνο έντυπο της πόλης, που δημιουργήθηκε από πολλές τοπικές εβραϊκές προσωπικότητες και τυπώθηκε σε 1 000 αντίτυπα, συμβάλλει στην εξύμνηση των αρετών του γαλλικού μοντέλου σε όλους τους τομείς, από την παριζιάνικη μόδα μέχρι την υπόθεση Ντρέιφους – που συνεπαίρνει τους Θεσσαλονικείς –, συμπεριλαμβανομένης της κινηματογραφικής διαδικασίας Lumière.

Οι χώροι συζητήσεων, οι κύκλοι ανταλλαγών απόψεων, οι λέσχες και οι σύλλογοι, όπου κυριαρχούν τα γαλλικά, συμβάλλουν επίσης στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης Θεσσαλονίκης, ανοιχτής στις ευρωπαϊκές ιδέες και τρόπους ζωής: γύρω στο 1910, η Θεσσαλονίκη έχει δύο γαλλόφωνες μασονικές στοές που συγκεντρώνουν σχεδόν 200 μέλη, που προέρχονται κυρίως από την εβραϊκή κοινότητα – όπως ο διάσημος Ζοζέφ Νεχαμά, διανούμενος που φοίτησε στα σχολεία της Αλλιάνς, συγγραφέας πολλών ιστορικών βιβλίων και ενός αξιόλογου Λεξικού των Ισπανοεβραϊκών³.

Ωστόσο, αυτός ο αναβρασμός δεν άντεξε στις μεγάλες αλλαγές που συνέβησαν τις επόμενες δεκαετίες. Η κοινότητα αντιπροσώπευε περισσότερο από το ήμισυ του πληθυσμού (80 000 Εβραίοι μεταξύ των 150 000 κατοίκων) της πόλης, λίγο πριν ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η πολιτική και εθνική ισορροπία της πόλης όμως έχει αλλάξει δραστικά μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος το 1912, και κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πληθυσμών με την Τουρκία, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Την ίδια περίοδο, η τεράστια πυρκαγιά του 1917, επέφερε άλλο ένα μεγάλο πλήγμα στην εβραϊκή κοινότητα: τα τρία τέταρτα των κατοικιών τους, που βρίσκονταν στο ανατολικό τμήμα του κέντρου της πόλης, καταστράφηκαν, αφήνοντας 52 000 εξ αυτών χωρίς κατοικία, και η νέα διαίρεση της πόλης σφραγίζει την εξαφάνιση της εβραϊκής συνοικίας και των ιστορικών συναγωγών, που δεν θα ξαναχτιστούν. Μετά από αυτή τη σκληρή δοκιμασία, μέσα σε ένα κλίμα βαθμιαίας επιδείνωσης του ελληνικού εθνικισμού και του αντισημιτισμού στην Ευρώπη, πολλοί Εβραίοι αποφασίζουν να μεταναστεύσουν, και στρέφονται κυρίως προς τη Γαλλία, διότι γνωρίζουν τη γλώσσα και τον πολιτισμό της, έχουν ήδη δεσμούς με τη χώρα, και πολλοί από αυτούς την θεωρούν, ως γη της Επαγγελίας. Συνολικά, σχεδόν 20 000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εγκαταστάθηκαν στη Γαλλία.

Δεν μας εκπλήσσει λοιπόν το γεγονός ότι συναντάμε σήμερα, ανάμεσα στον γαλλικό πληθυσμό, πολλούς απογόνους μεγάλων εβραϊκών οικογενειών της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ των πιο επιφανών, η γενιά του Ντασώ, απογόνου του περίφημου Μωυσή Αλλατίνι⁴, ή η αυτοκρατορία Ντανόν, που ιδρύθηκε από τον Θεσσαλονικιό Ισαάκ Καράσσο, ο οποίος μετανάστευσε στη Γαλλία και δημιούργησε μια μάρκα που σχετίζεται με το χαϊδευτικό όνομα το γιού του, Ντανόν (μικρός Ντανιέλ). Ο Πατρίκ Μοντιανό, ο συγγραφέας που τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας το 2014, κατάγεται από την γνωστή οικογένεια Μοντιανό (ένας από τους οποίους, ο Σαούλ, υπήρξε ένας διαπρεπής τραπεζίτης της πόλης, και ο Ελί ένας πολύ δραστήριος αρχιτέκτονας⁵). Χωρίς να παραλείψουμε τον διανοούμενο και κοινωνιολόγο Εντγκάρ Μορέν, τον πρώην Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας Νικολά Σαρκοζί, ή την σχεδιάστρια μόδας Νταϊάν φον Φίρστενμπεργκ.

Ως εκ τούτου, οι δεσμοί μεταξύ της Γαλλίας και της εβραϊκής κοινότητας παραμένουν ισχυροί. Συνδέονται εν μέρει με τη μνήμη και διατηρούνται από δυναμικές γαλλόφωνες προσωπικότητες όπως της ιστορικού Ρένας Μόλχο ή του Προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας και Αντιπροέδρου του Παγκόσμιου Ισραηλιτικού Συμβουλίου, Νταβίντ Σαλτιέλ. Οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων υπήρξε μία από τις πιο συντετριμμένες κοινότητες εξαιτίας της βίας κατά τη ναζιστική περίοδο: η ολοκληρωτική καταστροφή, στα τέλη του 1942, του εβραϊκού νεκροταφείου στο κέντρο της πόλης – του πιο σημαντικού της Ευρώπης, με τους 300.000 τάφους του – συνέβαλε στην απομάκρυνση της κοινότητας των Σεφαραδιτών από το ιστορικό παρελθόν της, και οι μαζικοί εκτοπισμοί που ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1942 οδήγησαν στα στρατόπεδα θανάτου σχεδόν την πλειονότητα (96 %) από τους 55 000 Εβραίους που κατοικούσαν στην πόλη στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Μόλις 2 000 άτομα επέζησαν από το Ολοκαύτωμα.

Το Γαλλικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, το οποίο είχε υποδεχθεί έναν μεγάλο αριθμό Εβραίων μαθητών, και κυρίως μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, συμβάλλει στην απαραίτητη διατήρηση μνήμης. Μια αναμνηστική πλάκα βρίσκεται στην είσοδο του κτηρίου, ως φόρος τιμής στα εβραιόπουλα του σχολείου που εκτοπίστηκαν. Πρόσφατα έχει ξεκινήσει και μια δράση με σκοπό να αναζητηθούν επιζήσαντες που υπήρξαν μαθητές του σχολείου.

Η διατήρηση της μνήμης αυτής της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, που έχει δημιουργήσει τόσους δεσμούς με τη Γαλλία, παραμένει μείζον καθήκον όλων μας.

¹ Όπως αποδεικνύεται από την παρουσία του τάφου του Βενιαμίν εντός του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, χώρος ο οποίος θεωρείται ως ο παλαιότερος εβραϊκός χώρος της  Θεσσαλονίκης.

² Δείτε την Chronique du Jeudi «Aπό τους Αλλατίνι στους Ντασώ – Ένα οικογενειακό έπος που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη».

³ Μιά αξιοσημείωτη συνεισφορά έγινε πρόσφατα για το συγκεκριμένο βιβλίο από τον Μισέλ Αζαριά, ο οποίος δημοσίευσε το Γαλλο/Ισπανοεβραϊκό Λεξιλόγιο, με τίτλο El Nehama al reverso, το οποίο επιτρέπει τη μετάφραση στα γαλλικά ισπανοεβραϊκών λέξεων του λεξικού του Ζοζέφ Νεχαμά.

⁴ Δείτε την Chronique du Jeudi «Aπό τους Αλλατίνι στους Ντασώ – Ένα οικογενειακό έπος που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη».

⁵ Όσον αφορά τον Ελί Μοντιανό, δείτε την Chronique du Jeudi «Η Γαλλική επιρροή στην αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης» (6η παράγραφος).

Πηγή εικονογραφήσεων και φωτογραφιών: Αρχεία Γαλλικού Σχολείου Θεσσαλονίκης | Εθνολογικό Μουσείο Θράκης | BnF Gallica | Journal de Salonique